خاطرات ناصرالدین‌شاه: بیستون کار یک نفر فرهاد نیست، هزار سنگ‌تراش قابل یقینا کار کرده است
ناصرالدین‌شاه قاجار در یادداشت‌های روزانه خود از بازدید از کوه بیستون و مشاهده آثار تاریخی آن گزارش می‌دهد. او توصیف دقیقی از نقش‌برجسته‌های داریوش و شرایط اجتماعی آن زمان ارائه می‌کند.
خاطرات ناصرالدین‌شاه از بازدید بیستون
ناصرالدین‌شاه قاجار در خاطرات روزانه خود به تاریخ ۲۸ رجب ۱۲۸۷ (دوم آبان ۱۲۴۹) به توصیف بازدید از کوه بیستون می‌پردازد. او همراه با درباریان از جمله فرهادمیرزا و یحیی‌خان به این منطقه سفر کرد و آثار تاریخی متعددی را مشاهده نمود. شاه ابتدا به صحنه بزرگی در ارتفاع دو سه ذرعی اشاره می‌کند که اشکال بزرگی داشته اما اکنون محو شده‌اند. در وسط این صفحه، شیخ علی‌خان زنگنه وقف‌نامه دو ده را سنگ‌تراشی کرده که عوام به اشتباه آن را “قباله شیرین” می‌خوانند.
- نقش‌برجسته داریوش: در ارتفاع بیست ذرعی، ایوانی تراشیده شده که پادشاه را روی تخت نشان می‌دهد و نه اسیر با دستان بسته زیر تخت ایستاده‌اند.
- جزئیات هنری: سرداری بزرگ در مقابل پادشاه ایستاده و دو نفر دیگر پشت سر او قرار دارند. اشکال با دقت زیادی تراشیده شده‌اند.
- منطقه فرهاد: شاه اشاره می‌کند که تراشیدن چنین حجمی از سنگ کار یک نفر نیست و قطعا هزاران سنگ‌تراش در آن مشارکت داشته‌اند.
“کار یک نفر فرهاد نیست، هزار سنگ‌تراش قابل یقینا کار کرده است.”
“مردم اجماع عامی کرده در مسجد، داد و فریاد غریبی دارند که عمادالدوله را نمی‌خواهیم.”
شاه همچنین از چشمه آب زیر کوه، کاروانسرا و دهی بدون دیوار در پای کوه یاد می‌کند. او در پایان روز از اخبار ناخوشایند درباره اعتراضات مردم کرمانشاه علیه حاکم منطقه می‌نویسد که اوقاتش را تلخ کرده است.