معمار عقل‌گرایی شیعی و احیاگر کلام؛ شیخ مفید و جایگاه عقل در تاریخ تشیع
شیخ مفید با پایه‌گذاری مکتب کلامی و فقهی بغداد، راه میانه‌ای میان نص‌گرایی صرف و عقل‌گرایی افراطی پیش روی تشیع نهاد. وی عقل را طریقی برای شناخت حجیت قرآن و روایات دانسته و در مباحث امامت، تاریخ‌نگاری و اندیشه سیاسی شیعه تأثیر عمیقی گذاشت.
شیخ مفید: معمار عقل‌گرایی شیعی
محمد بن محمد بن نعمان، ملقب به «شیخ مفید»، یکی از برجسته‌ترین فقها و متکلمان تاریخ تشیع است که در دوران غیبت کبری و حکومت آل‌بویه، نقشی بنیادین در صورت‌بندی اندیشه شیعی ایفا کرد. او با بهره‌گیری از فضای باز فرهنگی بغداد، مکتب کلامی و فقهی این شهر را پایه‌گذاری نمود و با عبور از نص‌گرایی صرف مکتب قم و عقل‌گرایی افراطی معتزله، راهی میانه و استوار را پیش روی تشیع نهاد.
مبانی معرفتی و جایگاه عقل
یکی از مهم‌ترین ابعاد شخصیتی شیخ مفید، رویکرد ویژه او به مقوله «عقل» بود. او برخلاف مکتب حدیثی قم که نماینده آن شیخ صدوق بود، عقل را دارای جایگاهی اصیل می‌دانست. البته در اندیشه او، عقل لزوماً منبعی مستقل برای صدور حکم شرعی نیست، بلکه «طریقی» برای شناخت حجیت قرآن و روایات است. همین رویکرد باعث شد تا او در موارد متعددی، استاد خود شیخ صدوق را نقد کند.
امام‌شناسی و جایگاه تکوینی امام
در اندیشه شیخ مفید، مسأله امامت محور اصلی تمایز تشیع از سایر مذاهب است. او با دیدگاهی تعدیل‌گرایانه، ضمن اثبات مقامات ائمه، با غلو مبارزه می‌کرد. مفید امامان را «مفروض الطاعه» می‌دانست و عصمت را شرط ضروری برای امام برمی‌شمرد.
- تلفیق عقلانیت و وحی در منظومه فکری شیخ مفید
- نقش عقل در تاریخ‌نگاری انتقادی و کلامی
- بازتعریف اندیشه سیاسی شیعه در عصر غیبت
- مبارزه با افراط و تفریط در مباحث کلامی
- تأسیس مکتب بغداد به عنوان نقطه عطف تفکر شیعی
شیخ مفید معتقد بود: «اگر حدیثی مخالف احکام عقل باشد، باید رها شود و نمی‌توان تنها به خبر واحد اعتماد کرد.»
او در تحلیل وقایع تاریخی تأکید داشت: «اگر گزارشی مخالف عقل باشد، حتی اگر سند داشته باشد، باید کنار گذاشته شود.»
شیخ مفید با تأسیس مکتب بغداد، هویت مستقلی برای کلام و فقه امامیه ترسیم نمود. شاگردان برجسته‌ای چون سید مرتضی و شیخ طوسی راه او را ادامه دادند. او استراتژیستی بود که در دوران گذار تشیع از حضور به غیبت، با تبیین مبانی عقلی و سیاسی، جامعه شیعه را از سرگردانی نجات داد.
