راه‌حل میرزای نائینی برای تضمین عدم بازگشت به استبداد
محور نوآوری فکری میرزای نائینی تعریف جدیدی از ماهیت قدرت در دوران غیبت و تلاش برای تنظیم، محدودسازی و مشروعیت‌بخشی به حکومت بود. وی با تأکید بر سه رکن آزادی، شورا و نظارت، الگوی حکومتی مبتنی بر ولایت محدودشده ارائه داد.
اندیشه سیاسی میرزای نائینی در مشروطیت
آیت‌الله میرزا محمدحسین نائینی از برجسته‌ترین فقهای شیعه در دوره مشروطه، با نگارش اثر مهم «تنبیه‌الامّة و تنزیه‌الملّة» چهارچوب نظری انقلابی برای حکومت ترسیم کرد. محور اصلی اندیشه او تعریف جدیدی از ماهیت قدرت در دوران غیبت امام زمان (عج) و تلاش برای تنظیم، محدودسازی و مشروعیت‌بخشی به حکومت بود. نائینی استبداد را به عنوان «غصب شرعی» طرد کرد و مشروطیت را نظامی سازگار با شریعت دانست.
- تنظیم قدرت به مثابه امانت: نائینی سلطنت استبدادی را غصب و تملک ناحق می‌دانست و سلطنت مشروطه را به مفهوم فقهی «ولایت بر اقامه وظایف» تبدیل کرد
- ارکان سه‌گانه تنظیم قدرت: تأکید بر آزادی و مساوات، شورایی بودن حکومت با مجلس ملی، و نظارت مردمی به عنوان مسئولیت کامله
- ریشه‌یابی مفاهیم مدرن در شریعت: نشان داد اصولی مانند حریت و مساوات ریشه در متون اسلامی دارند
- نظارت به عنوان تضمین: مهم‌ترین ابزار جلوگیری از بازگشت به استبداد را نظارت و مسئولیت حاکم در برابر ملت می‌دانست
«مشروطیت یک امانت الهی و مردمی است که به حاکم سپرده می‌شود تا قوای مملکت را در جهت مصالح عمومی به کار گیرد»
«استبداد نه تنها به معنای سیاسی، بلکه به مفهوم دینی نیز با مبانی اسلام در تضاد است»
نائینی با بهره‌گیری از غنای فرهنگ تشیع، به پیشگامی در ارائه الگوی حکومتی مبتنی بر ولایت محدودشده و نظارت مردمی تبدیل شد.