چالش مشروعه و مشروطه و زمینه‌های نگارش «تنبیه الامه» میرزای نائینی

میرزای نائینی و تبیین مشروطیت اسلامی

کتاب «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» اثر میرزای نائینی در بحبوحه تحولات عصر مشروطه و به منظور تبیین مبانی دینی نظام نوین سیاسی و مقابله با استبداد نگاشته شد. زمینه اصلی ظهور این اثر، مجموعه درهم‌تنیده‌ای از ناکارآمدی ساختار سیاسی قاجار، نارضایتی شدید عمومی، و چالش‌های ایدئولوژیک نهضت نوپای مشروطه بود. جامعه ایران در آستانه مشروطه به دلیل فساد اخلاقی و سیاسی، ظلم، سرکوب و وابستگی فزاینده به بیگانگان دچار خفقان عمیقی بود.

• زمینه‌های سیاسی: فساد گسترده، فروش مناصب دولتی، وام‌های خارجی و واگذاری امتیازات به بیگانگان
• آغاز اعتراضات: حوادثی مانند دستگیری تجار و تحصن علما در حرم عبدالعظیم
• تأسیس مجلس: با مهاجرت علما به قم و فشارهای مردمی، مجلس شورای ملی در ۱۳۲۴ قمری آغاز به کار کرد
• چالش ایدئولوژیک: اختلاف بر سر سازگاری مشروطه با اسلام و نقش علما مانند شیخ فضل‌الله نوری

میرزای نائینی استبداد را به دو نوع تقسیم می‌کند: استبداد از بالا به پایین مانند فرعون، و استبداد از پایین به بالا که مردم به دلیل جهل، بار آن را به دوش می‌کشند.

نائینی با تشخیص عدم امکان حاکمیت فقها در آن زمان، تفسیری اسلامی از قانون اساسی مشروطه ارائه داد و الگوی «مشروط اسلامی» را پایه‌ریزی کرد.

این اثر تلاشی نظری برای مقابله با استبداد قجری و تبیین حکومتی مبتنی بر اصول اسلامی بود.