رقابت قدرت‌ها بر سر امتیاز نفت شمال ایران در سال ۱۳۰۰

رقابت قدرت‌های جهانی بر سر نفت شمال ایران

در سال‌های پایانی دولت قاجار، نفت شمال ایران به عرصه‌ای برای رقابت قدرت‌های بزرگ تبدیل شد. در شرایطی که ایران با بحران مالی، ناامنی و نفوذ خارجی مواجه بود، امتیاز نفت به ابزاری برای تأمین منابع مالی بدل گشت. سه امپراتوری اصلی در این رقابت حضور داشتند: بریتانیا که خواهان انحصار نفت شمال در کنار جنوب بود، روسیه که با وجود فروپاشی از میراث امتیازات تزاری استفاده می‌کرد، و آمریکا که به دنبال شکستن انحصار نفتی جهان تحت سلطه بریتانیا و فرانسه بود.

لغو امتیاز خوشتاریا

دولت قاجار برای اولین بار تلاش کرد امتیازات را احیا و بازتعریف کند. استدلال ایران برای «لغو امتیاز خوشتاریا» از نظر حقوق بین‌الملل جدید بود و بر چند پایه استوار شد:

• ارجاع به مشروعیت مجلس
• استناد به اعلامیه‌های دولت شوروی مبنی بر باطل بودن امتیازات تزار
• تلاش برای ایجاد تکیه‌گاه جدید با آمریکا

ورود آمریکا به بازی بزرگ

آمریکا از طریق شرکت استاندارد اویل نیوجرسی وارد عرصه شد. اسناد وزارت خارجه ایران نشان می‌دهد که آمریکایی‌ها نفت شمال را فرصتی برای نفوذ در منطقه قفقاز و خزر می‌دیدند. وزیر خارجه آمریکا رسماً از ایران درخواست امتیاز نفت شمال را کرد و گفت: «مگر دولت ایران از ما توقع همراهی ندارد؟ هرگاه این امتیاز را بدهید خیلی ممنون می‌شویم.»

تحلیل ژئواستراتژیک

در گزارش‌های diplomatها تحلیل شده که آمریکا نگران تمام شدن منابع نفت خود بود و ترس داشت که منابع نفت دنیا توسط اروپا بلعیده شود. در اروپا و خاورمیانه، تقسیم نفت بین انگلیس و فرانسه در جریان بود و آمریکا seek راهی برای حضور در بازار جهانی نفت.

لرد کرزن در اعتراض به لغو امتیاز خوشتاریا گفت: «ما نمی‌گذاریم شمال ایران از انحصار ما خارج شود»

وزارت خارجه ایران پاسخ داد: «این امتیاز غیرمشروع و تحمیلی است زیرا در غیاب مجلس داده شده و روس‌ها آن را با زور گرفته‌اند»

این پرونده تاریخی نشان می‌دهد که نفت شمال از ابتدا موضوعی فراتر از یک امتیاز اقتصادی بود و مقدمه‌ای برای شکل‌گیری نگاه آمریکا به ایران به عنوان یک منبع راهبردی انرژی محسوب می‌شد.